بیماری سلیاک نوعی بیماری خود ایمنی می باشد. در این بیماری سیستم ایمنی بدن فرد، با مصرف محصولات حاوی گلوتن به سلول های روده کوچک حمله می کند. گلوتن نوعی پروتئین است که در گندم، جو و چاودار یافت می شود. با مصرف مواد غذایی حاوی گلوتن سیستم ایمنی بدن به روده کوچک حمله کرده و منجر به تخریب لایه درونی پوشاننده روده کوچک می شود. با گذشت زمان در طی این فرایند تخریبی پرزهای روده کوچک آسیب می بینند. این پرزها مسئول جذب مواد معدنی و دیگر مواد مغذی از غذاهای مصرفی شما هستند. در اثر آسیب دیدن این پرزها، فرآیند جذب مواد غذایی دچار اختلال می شود. حجم مواد غذایی که مصرف می کنید اهمیتی ندارد، در نهایت بدن شما قادر به جذب مواد مغذی کافی نخواهد بود. ایجاد اختلال در فرایند جذب مواد غذایی، اثرات منفی بر رشد کودکان می گذارد. تخریب روده کوچک اغلب منجر به اسهال، خستگی، کاهش وزن، نفخ و کم خونی می شود و می تواند منجر به اختلالات جدی تری نیز شود. درمان قطعی برای بیماری سلیاک وجود ندارد، اما در اغلب بیماران، رعایت یک رژیم غذایی فاقد گلوتن منجر به کنترل علایم و تسریع روند بهبود روده می شود.
علل بروز و عوامل خطر بیماری سلیاک
علت بیماری سلیاک واکنش نشان دادن سیستم ایمنی بدن به گلوتن است ولی دلیل اصلی این واکنش سیستم ایمنی بدن مشخص نیست. شیر دادن به نوزاد، عفونت دستگاه گوارش و نوعی باکتری خاص که در روده زندگی می کند می تواند منجر به پیشرفت بیماری شود. گاهی بیماری سلیاک برای اولین بار بعد از جراحی، بارداری، زایمان، عفونت های ویروسی و فشارهای عصبی بسیار شدید فعال می شود. برخی تغییرات در ساختار ژن ها موجب افزایش احتمال ابتلا به این بیماری می شود که البته برخی فاکتورهای محیطی نیز در این فرایند اثر گذار می باشند.
بیماری سلیاک می تواند در هر فردی بروز کند. هر چند افرادی که دارای شرایط ذکر شده در ذیل باشند احتمالاً بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به این بیماری قرار می گیرند.
- افرادی که دارای سابقه خانوادگی ابتلا به سلیاک هستند
- افرادی که مبتلا به دیابت نوع یک می باشند
- افرادی که مبتلا به سندرم داون یا ترنر می باشند
- افرادی که مبتلا به بیماری خود ایمنی تیروئید می باشند
- افرادی که مبتلا به بیماری آدیسون می باشند
- افراد مبتلا به کولیت میکروسکوبی
- افراد مبتلا به روماتیسم مفصلی
علایم و نشانه های بیماری سلیاک
علایم بیماری سلیاک از فردی به فرد دیگر می تواند بسیار متفاوت باشد و این علایم در کودکان و بزرگسلان نیز متفاوت می باشد.
علایم سلیاک در بزرگسالان:
- اسهال
- خستگی
- کاهش وزن
- نفخ
- درد شکم
- حالت تهوع
- یبوست
- استفراغ
بیش از نیمی از بزرگسلانی که به این بیماری مبتلا می شوند علایمی کاملاً غیر مرتبط به دستگاه گوارشی را تجربه می کنند. این علایم شامل:
- کم خونی فقر آهن
- پوکی یا نرمی استخوان
- التهاب پوستی که باعث ایجاد تاول ها و توده های قرمز بسیار خارش دار می شود
- زخم دهان
- سردرد و خستگی
- درد مفصل
- برگشت اسید معده به مری و سوزش سر دل
- آسیب به مینای دندان
- آسیب به سیستم عصبی که شامل بی حسی و خارش در پاها و دست ها، مشکل در حفظ تعادل و اختلال در ادراک و توانایی شناختی.
- کاهش عملکرد طحال
علایم سلیاک در کودکان:
در کودکانی که زیر دو سال سن دارند، علایم شایع بیماری سلیاک شامل:
- استفراغ
- اسهال حاد
- شکم ورم کرده
- کم اشتهایی
- تحلیل ماهیچه ها
- اختلال رشد
کودکان بزرگتر ممکن است علایم زیر را تجربه کنند:
- اسهال
- یبوست
- از دست دادن وزن
- بلوغ دیررس
- کج خلقی
- قد و قامت کوتاه
- علایم عصبی مانند کمبود توجه، بیش فعالی، اختلال در یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلات، تشنج
عوارض شایع بیماری سلیاک
بیماری سلیاک درمان نشده می تواند منجر به عوارض ذکر شده در ذیل شود.
- سو تغذیه: در اثر آسیب وارد شده به پرزهای درونی روده کوچک که مسئول جذب مواد مغذی و معدنی از غذاهای مصرفی هستند، بسیاری از مواد مغذی موجود در غذاها توسط روده جذب بدن نمی شوند. در چنین شرایطی احتمال ابتلا به سو تغذیه در فرد افزایش پیدا می کند. سو تغذیه در نهایت می تواند منجر به کاهش وزن و کم خونی شود. در کودکان سو تغذیه می تواند منجر به رشد آهسته و قد کوتاه شود.
- فقدان کلسیم و بروز پوکی استخوان: جذب ناقص کلسیم و ویتامین د ممکن است منجر به نرم شدن استخوان در کودکان و پوکی استخوان در بزرگسالان شود.
- عدم توانایی بارداری و سقط: جذب ناقص کلسیم و ویتامین د بر دستگاه تولید مثل نیز اثر گذاشته و منجر به اختلال در عملکرد آن می شود.
- عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده کوچک می تواند منجر به بروز درد شکمی و اسهال، بلافاصله پس از مصرف مواد لبنی حاوی لاکتوز شود. هر چند این محصولات حاوی گلوتن نمی باشند. به محض اینکه روده کوچک بهبود یافت، بیمار دوباره قادر به مصرف محصولات لبنی حاوی لاکتوز خواهد بود. هر چند برخی از افراد حتی بعد از بهبود روده نیز قادر به مصرف لاکتوز نمی باشند.
- سرطان: افرادی که مبتلا به سلیاک هستند و از یک رژیم غذایی عاری از گلوتن پیروی نمی کنند، احتمالاً بیشتر از دیگر افراد در معرض ابتلا به برخی از انواع سرطان ها از جمله سرطان روده کوچک می باشند.
- مشکلات عصبی: برخی افراد مبتلا به سلیاک، ممکن است دچار اختلالات عصبی مانند تشنج، یا آسیب به اعصاب محیطی (اعصابی که با ایجاد شبکه ارتباطی، مغز و ستون فقرات را به ماهیچه ها، پوست و دیگر اندام های داخلی مرتبط می کنند) شوند.
عوارض سلیاک در کودکان
بیماری سلیاک در کودکان می تواند منجر به اختلال رشد، بلوغ دیر رس، کاهش وزن، نقص مینای دندان، کم خونی، التهاب مفاصل و صرع شود.
عدم پاسخگویی بیماران سلیاکی به درمان
حدود 30% افراد مبتلا به سلیاک حتی با وجود پیروی از رژیم غذایی فاقد گلوتن قادر به کنترل علایم و عوارض بیماری نیستند. اگر شما نیز جزو این دسته از افراد هستید حتماً باید با پزشک خود مشورت کنید. معمولاً چنین افرادی ممکن است دچار بیماری هایی مانند کولیت میکروسکوپی، سندرم روده تحریک پذیر، عدم تحمل لاکتوز و فروکتوز یا بیماری سلیاک مقاوم به درمان باشند.
سلیاک مقاوم به درمان:
در مواقع نادر، جراحت حاصل از بیماری سلیاک در روده کوچک درمان نشده و منجر به سو تغذیه بسیار شدید می شود و این شرایط حتی در صورتی که بیمار از یک رژیم غذایی بدون گلوتن نیز پیروی کند رخ می دهد. اگر علایم بیماری شما علی رغم رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن، از شش ماه تا یک سال همچنان ادامه پیدا کند، ممکن است پزشک برای تشخیص دقیق تر، آزمایش هایی را درخواست کند.
در چنین شرایطی برای کاهش التهاب روده کوچک یک دوره درمانی با استروئیدها یا داروهایی که منجر به کاهش فعالیت سیستم ایمنی بدن می شوند، توسط پزشک تجویز خواهد شد. بیماران مبتلا به سلیاک به صورت منظم باید تحت نظارت پزشک باشند تا در صورت عدم پاسخگویی به رژیم فاقد گلوتن، از طریق دیگر روش های درمانی، بیماری آن ها کنترل شود.
تشخیص بیماری سلیاک
محققان تخمین زده اند که تنها بیماری 20 درصد مردم مبتلا به سلیاک، تشخیص داده می شود. پزشک پس از معاینه کامل بیمار و دریافت شرح حال وی، در صورت مشکوک شدن به بیماری سلیاک آزمایش های زیر را تجویز خواهد کرد.
تست های آزمایشگاهی:
- آزمایش خون- آزمایش سرولوژی: تست های سرولوژی به منظور تشخیص و اندازه گیری میزان آنتی بادی ها در بدن انجام می شوند. میزان بسیار بالای یک نوع خاص آنتی بادی، می تواند نشان دهنده عکس العمل سیستم ایمنی بدن به گلوتن باشد.
- آزمایش خون- آزمایش آنتی ژن لوکسیت انسانی: نتایج این آزمایش نیز می تواند پزشک را از وجود بیماری سلیاک مطلع کند.
دیگر آزمایش های تشخیصی:
- آندوسکوپی: در صورتی که نتایج آزمایش خون نشان دهنده وجود بیماری سلیاک باشد، ممکن است برای بررسی های بیشتر، آندوسکوپی تجویز شود. حین آندوسکوپی پزشک قادر به مشاهده درون روده کوچک می باشد وی همچنین ممکن است نمونه کوچکی از بافت روده را برداشته و برای تشخیص تخریب پرزهای روده (مشخصه بیماری سلیاک)، آن را به آزمایشگاه بفرستد.
توجه داشته باشید که رژیم غذایی بدون گلوتن حتماً باید بعد از آزمایش خون آغاز شود. در صورتی که بیمار مصرف گلوتن را قبل از آزمایش خون قطع کند، نتایج آزمایش خون دقیق نخواهد بود و ممکن است بیماری تشخیص داده نشود.
درمان بیماری سلیاک
پیروی از یک رژیم غذایی بدون گلوتن تنها روشی است که با استفاده از آن بیماری سلیاک کنترل می شود. پزشک بیمار در کلینیک پور سینا حکیم پس از تشخیص قطعی سلیاک، برای درمان یک رژیم غذایی فاقد گلوتن و در صورت نیاز داروهای خاصی را برای بیمار تجوز خواهد کرد. علاوه بر گندم مواد غذایی حاوی گلوتن شامل موارد ذکر شده در ذیل هستند:
- جو
- بلغور
- مالت
- چاودار
- آرد سمولینا
- املای (شکلی از گندم)
- گندم و انواع شکل های آن (سبوس گندم، آرد گندم سبوس دار، آرد سمولینا، آرد فارینا، گندم دوروم و …)
احتمالاً برای کنترل بهتر، بیمار به یک پزشک متخصص تغذیه ارجاع داده خواهد شد. به محض این که گلوتن را از رژیم غذایی حذف شود، التهاب موجود در روده کوچک در طول چند هفته به آرامی شروع به بهبود می کند و بیمار معمولاً در طول چند روز احساس بهتری خواهد داشت. درمان کامل پرزهای تخریب شده روده کوچک ممکن است چند ماه یا حتی چند سال طول بکشد. روند بهبودی التهاب روده کوچک در کودکان سریع تر از بزرگسالان می باشد.
در صورتی که شما تصادفاً محصولات حاوی گلوتن مصرف کنید، ممکن است دچار درد شکمی و اسهال شوید. برخی از افراد بعد از مصرف گلوتن، هیچ گونه علایمی را تجربه نمی کنند. ولی این به معنای مضر نبودن بیماری برای این دسته از افراد نمی باشد.
گلوتن مخفی موجود در برخی غذاها، داروها و مواد غیر خوراکی به شرح زیر می باشد:
- نشاسته اصلاح شده در مواد غذایی
- داروهای بدون نسخه
- ویتامین ها و مواد معدنی
- مکمل های گیاهی و غذایی
- محصولات رژ لب
- خمیر دندان و دهان شوی
- چسب تمر و پاکت نامه
- خمیر بازی
ویتامین ها و مکمل های غذایی
در صورتی که دچار سو تغذیه شدید باشید، پزشک یا متخصص تغذیه برای جبران کمبود ویتامین هایی که از طریق مصرف مواد غذایی قادر به تأمین آن ها نیستید، مکمل ها و ویتامین هایی را برای شما تجویز خواهد کرد. دسته ای از این ویتامین ها و مکمل ها شامل :
- کلسیم
- آهن
- روی
- ویتامین ب 12، دی و کا
- فولات
این ویتامین ها معمولاً به صورت قرص تجویز می شوند اما در صورتی که مجرای گوارشی شما از لحاظ جذب ویتامین ها دچار مشکل باشد، ویتامین های ذکر شده از طریق تزریق به بدن شما وارد خواهند شد.
توجه داشته باشید که قبل از مصرف این ویتامین ها و مکمل ها باید از عدم وجود گلوتن در ترکیبات آن ها اطمینان حاصل کنید.
پیگیری بیماری
بیماران مبتلا به سلیاک، باید همواره تحت نظارت پزشک باشند تا مشخص شود که آیا علایم بیماری با رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن بهبود می یابد یا نه. پزشک با تجویز آزمایش خون و بررسی نتایج آن قادر به بررسی روند بیماری خواهد بود. در صورتی که بیمار در طول مدت شش تا دوازده ماه، گلوتن مصرف نکرده باشد، نتیجه آزمایش خون منفی خواهد شد.
در صورتی که نتیجه آزمایش خون مثبت باشد، پزشک دلایل احتمالی این امر را بررسی خواهد کرد که به احتمال زیاد، مصرف غیر عمد و ناخواسته گلوتن ممکن است علت این امر باشد.
هرچند نتایج آزمایش خون نیز از دقت بالایی برخوردار نمی باشد و ممکن است حتی با وجود مصرف مقادیر خاصی از گلوتن، نتیجه آزمایش خون بیمار همچنان منفی باشد. که در چنین شرایطی بیمار همچنان علایم بیماری را تجربه خواهد کرد و عدم توقف این روند در نهایت منجر به آسیب به روده خواهد شد.
در صورتی که در طول مدت شش ماه تا یک سال با مصرف رژیم غذایی فاقد گلوتن، علایم بیماری سلیاک بهبود نیافت، پزشک از دیگر آزمایش های تشخیصی از جمله آندوسکوپی و نمونه برداری برای بررسی های بیشتر استفاده خواهد کرد. انجام آزمایش های تشخیصی جهت پیگیری بیماری هم برای کودکان و هم برای بزرگسالان توصیه می شود اما تأکید انجام این نوع تست ها برای بزرگسالان بیشتر است. در صورتی که بیماری سلیاک در بزرگسالی تشخیص داده شود، اکثر پزشکان انجام آزمون های تشخیصی جهت پیگیری بیماری، در بازه های زمانی مشخص را به شدت، به این افراد توصیه می کنند. چون روند درمان بیماری سلیاک در بزرگسالان کند می باشد.
دارو درمانی
در صورتی که روده کوچک شما به شدت آسیب دیده باشد، پزشک از استروئیدها برای کنترل التهاب استفاده خواهد کرد. در طول مدتی که روده در حال ترمیم شدن می باشد، استروئیدها موجب تعدیل علایم و نشانه های بیماری می شوند.
در صورتی که دچار عارضه پوستی ناشی از بیماری سلیاک شده باشید (جوش های پوستی که باعث ایجاد خارش می شوند)، به جز رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن، داروهایی برای کنترل و درمان عارضه پوستی، برایتان تجویز خواهد شد.
اگر شما مبتلا به بیماری سلیاک مقاوم به درمان باشید و علایم بیماری شما حتی با رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن بهبود نیابد، یا بهبود یابد و پس از گذشت مدت زمانی کوتاه دوباره آغاز شود. باید همواره تحت نظارت یک متخصص باشید. پزشکان اغلب برای کنترل چنین شرایطی از استروئیدها استفاده می کنند.
چندین روش درمانی دیگر در دست آزمایش می باشد اما تا کنون کارآمدی هیچ کدام در عمل به اثبات نرسیده است. احتمالاً با تحقیقات صورت گرفته در این زمینه، در آینده ای نزدیک شاهد پیشرفت های چشمگیری در درمان این بیماری خواهیم بود.
مراقبت
رژیم غذایی
برای کنترل علایم بیماری سلیاک باید از یک رژیم غذایی فاقد گلوتن پیروی کنید و از مصرف هر گونه ماده حاوی گلوتن خودداری کنید. بهتر است برای تنظیم رژیم غذایی خود با متخصص تغذیه کلینیک پور سینا حکیم مشورت کنید. دریافت میزان کافی ویتامین، مواد مغذی، فیبر و کلسیم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در ادامه اسامی مواد غذایی فاقد گلوتن که شما قادر به استفاده از آن ها می باشید و موادغذایی حاوی گلوتن که از مصرف آن ها باید خودداری کنید ذکر شده است.
مواد غذایی حاوی گلوتن:
از مصرف نوشیدنی ها و مواد غذایی که ترکیبات زیر در آن ها وجود داردن خودداری کنید:
- جو
- بلغور
- مالت
- چاودار
- گندم و انواع شکل های آن ( سبوس گندم، آرد گندم سبوس دار، آرد سمولینا، آرد فارینا، گندم دوروم و …)
همیشه قبل از خرید مواد غذایی، برچسب مواد تشکیل دهنده آن را با دقت بخوانید مگر اینکه خود مواد غذایی برچسبی با عنوان “فاقد گلوتن” را داشته باشند. علاوه بر انواع غلات، ماکارونی ها و غذاهای پخته شده مانند نان ها، کیک ها، شیرینی پای و انواع بیسکویت ها، مواد غذایی بسته بندی شده ای که ممکن است حاوی گلوتن باشد شامل موارد ذکر شده در ادامه می باشند.
- آب جو
- برخی انواع شیرینی و آب نبات ها
- برخی انواع سس ها به خصوص سس سالاد و سس سویا
- سوپ
- برخی از انواع گوشت های فرآوری شده که دیگر نیازی به پخت مجدد ندارند و سرد مصرف می شوند. مانند برخی انواع کالباس های گوشت
مواد غذایی فاقد گلوتن:
مواد غذایی ذکر شده در ادامه فاقد گلوتن بوده و شما قادر به استفاده از آن ها می باشید.
- گوشت های تازه، مانند گوشت تازه ماهی و انواع پرندگان قابل استفاده برای افراد مبتلا به سلیاک می باشند به شرطی که گوشت خالص بوده و مواد دیگری را به صورت ترکیبی به همراه نداشته باشند.
- میوه ها
- محصولات لبنی
- سیب زمینی
- سبزیجات
- تخم مرغ
- انواع لوبیاها
- مغزها و آجیل هایی طبیعی (فرآوری نشده)
برخی غلات و نشاسته که فاقد گلوتن هستند شامل:
- برنج
- ذرت
- آرد فاقد گلوتن ( آرد برنج، سویا، ذرت، سیب زمینی و حبوبات)
- نان تهیه شده از ذرت خالص
خوشبختانه انواع محصولات غذایی فاقد گلوتن مانند نان و ماکارونی برای افراد مبتلا به سلیاک وجود دارد. هر چند به این نکته نیز توجه داشته باشید که اکثر غذاهای فرآوری شده ای که فاقد گلوتن هستند ممکن است چربی و کالری بسیار زیادی داشته باشند. بیماران با مراجعه به کلینیک پور سینا حکیم قادر به تهیه برخی از این محصولات می باشند. کلینیک پور سینا حکیم با انجمن خیریه سلیاک همکاری می کند، این انجمن محصولات فاقد گلوتن از جمله نان و آردهای بدون گلوتن، مانند آرد ذرت، برنج و سویا، انواع کیک، بیسکویت و ادویه های بدون گلوتن و … را تولید کرده و این محصولات را در اختیار متقضیان قرار می دهد.
محصولات بدون گلوتن تولید شده خارج از کارگاه انجمن خیریه سلیاک مانند محصولات تولید شده در کارخانه های سطح شهر از جمله سس گوجه فرنگی روژان، برخی انواع زرد چوبه، وانیل، کافی میکس و …. نیز در آزمایشگاه کلینیک پور سینا حکیم، از لحاظ این که فاقد گلوتن هستند تست شده و به اطلاع مراجعه کنندگان کلینیک پور سینا حکیم می رسد.
تغییر سبک زندگی
ممکن است پیروی کردن از یک رژیم غذایی فاقد گلوتن بسیار سخت باشد. در ادامه روش هایی برای تسهیل این فرایند به شما پیشنهاد می شود.
- کسب اطلاعات در مورد بیماری: تا جای ممکن در مورد بیماری خود اطلاعات کسب کنید و اطرافیان خود را نیز از بیماری خود مطلع کنید تا آن ها نیز آگاه شده و شما را حمایت کنند.
- پیروی کردن از دستورات پزشک: از توصیه های پزشک خود پیروی کنید، توجه داشته باشید که پیروی کردن از یک رژیم غذایی فاقد گلوتن بسیار ضروری می باشد.
- برخورداری از حمایت های گروهی: به این نکته توجه کنید که شما تنها شخصی نیستید که دچار این بیماری هستید. ارتباط برقرار کردن با افرادی که شرایط مشابه شما را دارند بسیار مفید بوده و می تواند منجر به تسهیل روند کنترل بیماری شود.
نکته: خوانندگان گرامی توجه داشته باشید که مطالب ارائه شده در این مقاله صرفاً جهت آگاهی شما می باشد و نه خود درمانی. قبل از هر گونه اقدام درمانی حتماً باید با پزشک متخصص خود در کلینیک پور سینا حکیم مشورت کنید.
