تعریف ای آر سی پی:
ای آر سی پی نوعی اقدام تشخیصی بوده، معمولاً جنبه درمانی دارد تا تشخیص و جهت درمان بیماری های مرتبط با مجرای پانکراس (لوزالعمده) و صفرا مثل سنگ صفرا یا تومورهای صفراوی و گشاد کردن تنگی های مجاری صفراوی و پانکراس (لوزالمعده) به کار می رود.
مجراهای پانکراتیک و صفراوی
مجراهای صفراوی، لوله هایی هستند که مایع صفرا را از کبد به کیسه صفرا و سپس ابتدای روده کوچک (دئودنوم) منتقل می کنند. مجراهای پانکراتیک لوله هایی هستند که مایع ترشح شده از پانکراس را به پانکراس و سپس ابتدای روده کوچک (دئودنوم) منتقل می کنند. مجراهای پانکراتیک کوچک به مجرای اصلی پانکراس متصل می شوند و ترشحات پانکراس را درون این مجرا می ریزند. مجرای مشترک صفراوی و مجرای اصلی پانکراس قبل از این که به ابتدای روده کوچک وصل شوند به یکدیگر متصل شده تشکیل یک مجرای مشترک را می دهند که به ابتدای روده کوچک (دئودنوم) متصل می شود.
دلایل انجام ای آر سی پی:
پزشکان از ای آر سی پی برای درمان بیماری های مرتبط با مجراهای پانکراس و صفرا استفاده می کنند. گاهی صرفاً جهت تشخیص و نه درمان، ممکن است برخی از انواع عکس برداری های تشخیصی مانند ام آر سی پی (MRCP)، ام آر آی، سونوگرافی یا سی تی اسکن برای بیمار تجویز شوند، که بسیاری از انواع بیماری های مجراهای صفرا و پانکراس را می توان با استفاده از روش های مذکور تشخیص داد.
پزشکان معمولاً هنگامی که مجراهای صفراوی یا پانکراتیک به علت یکی از دلایل ذکر شده در ذیل تنگ یا مسدود شوند از ای آر سی پی استفاده می کنند:
- سنگ های صفراوی که در کیسه صفرا تشکیل می شوند و مجرای مشترک صفراوی را مسدود می کنند.
- عفونت های مجرای صفراوی (کلانژیت)
- التهاب حاد پانکراس (پانکراتیت)
- التهاب مزمن پانکراس (پانکراتیت)
- وارد شدن ضربه یا بروز برخی بیماری ها در این مجراها حین جراحی
- کیست کاذب پانکراس
- تومورها و سرطان های مجرای صفراوی
- تومورها و سرطان های پانکراس
امکان دارد در صورت بروز یکی از شرایط ذیل نیز ای آر سی پی تجویز شود:
- درد طولانی مدت شکم یا یرقان
- تشخیص بیماری های مرتبط با کبد یا مجراهای پانکراس و صفرا
- نمونه برداری از یک توده غیر عادی جهت مطالعات بیشتر؛
- گشاد کردن تنگی مجرای صفراوی از طریق جایگذاری استنت یا فنر فلزی کوچک درون مجرا
- سنجش فشار درون مجراهای صفراوی (مانومتری)
فواید
ای ار سی پی جایگزین جراحی در اغلب بیماری های مجاری صفراوی و بسیاری از بیماری های لوز المعده می باشد. و بیمار از یک عمل جراحی سنگین با زمان بستری طولانی و عوارض آن نجات می یابد.
عوارض احتمالی ای آر سی پی
برخی از عوارض احتمالی ای آر سی پی شامل موارد ذکر شده در ذیل می باشد:
- التهاب پانکراس (پانکراتیت)؛
- عفونت کیسه صفرا یا مجراهای آن؛
- به ندرت ایجاد خونریزی می کند که معمولاً خفیف است و با درمان های نگه دارنده کنترل می شود
- عکس العمل غیر عادی به آرام بخشی که در طول پروسیجر به بیمار تزریق می شود و ایجاد بیماری های تنفسی و قلبی؛
- سوراخ شدن مجراهای پانکراتیک یا صفراوی، یا سوراخ شدن این مجرا در نزدیکی مکانی که به ابتدای روده کوچک (دئودنوم) وصل می شود؛
- سوراخ شدن مجرای گوارش فوقانی (مری و معده و اثنی عشر)
- آسیب به بافت ها به علت تماس با اشعه ایکس
- مرگ ناشی از ای آر سی پی نیز از عوارض بسیار نادر می باشد.
تحقیقات اثبات کرده اند که عوارض ذکر شده در 5% تا 10% از پروسیجرها رخ می دهد. این عوارض اغلب خفیف هستند و با درمان های معمولی بهبود می یابند و به ندرت ممکن است شدید و کشنده باشند و ممکن است بیمار به دلیل عوارض نیاز به جراحی پیدا کند.
آمادگی قبل از انجام ای آر سی پی
حتما قبل از انجام ای آر سی پی در خصوص داشتن انواع حساسیت ها یا سوابق بیماری به خصوص بیماری های قلبی، ریوی با پزشک خود را مطلع کنید. در صورت مصرف هر گونه داروهای بدون نسخه، ویتامین ها و انواع مکمل ها از جمله موارد ذکر شده در ذیل، حتماً باید به اطلاع پزشک رسانده شود:
- داروهای التهاب مفاصل
- آسپرین یا دیگر انواع داروهای محتوی آسپرین
- رقیق کننده های خونی
- داروهای مخصوص فشار خون
- داروهای دیابت
- داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند ایپوبروفن و ناپروکسن
- ویتامین ای
ممکن است پزشک از بیمار درخواست کند تا موقتاً مصرف داروهایی که منجر به ایجاد لخته خون می شوند یا با برخی از انواع آرام بخش ها که در طول ای آر سی پی به بیمار تزریق می شوند، تداخل دارند را متوقف کند.
در صورتی که بیمار باردار باشد و برای وی ای آر سی پی تجویز شده باشد، حتماً باید پزشک خود را در جریان بگذارد. زیرا در این صورت ممکن است برخی اقدامات حفاظتی جهت حفظ امنیت جنین از اشعه ایکس برای بیمار تعبیه شود. تحقیقات اثبات کرده اند که در اکثر مواقع با انجام ای آر سی پی خطری جنین را تهید نمی کند. البته این نکته قابل ذکر است در حاملگی معمولاً ای آر سی پی انجام نمی شود مگر آنکه اورژانسی باشد.
اصولاً تا هشت ساعت قبل از انجام ای آر سی پی بیمار نباید چیزی بخورد، بنوشد یا دخانیات مصرف نماید.
همانطور که قبلاً نیز ذکر شد برای حفظ آرامش بیمار در طول ای آر سی پی به وی آرام بخش تزریق می شود. بیمار باید در نظر داشته باشد که به علت دیر خنثی شدن اثر کامل داروی آرام بخش، تا حدود 24 ساعت بعد از ای آر سی پی قادر به رانندگی نمی باشد. پس از انجام ای آر سی پی بیمار معمولاً یک شبانه روز در بیمارستان بستری می شود و در صورتی که عوارض خاصی ایجاد نشود، روز بعد مرخص می شود.
قبل از عمل پر کردن رضایت نامه توسط بیمار و همراه وی (ترجیحاً یکی از اقوام بیمار) الزامی است. در این رضایت نامه فواید و عوارض عمل ای ار سی پی توضیح داده شده است. تایید رضایت نامه به معنی رفع مسئولیت از پزشک نیست ولی بیان می دارد پزشک در عوارض ناخواسته بعد از عمل مقصر نیست.
بعد از ای آر سی پی
- بیمار یک تا دو ساعت بعد از اتمام ای آر سی پی در بخش آندوسکوپی استراحت خواهد کرد تا اثرات داروی آرام بخش تا حدی از بین بروند.
- ممکن است تا دو روز بعد از انجام ای آر سی پی بیمار در گلوی خود احساس درد و ناراحتی داشته باشد.
- بیمار پس از هوشیاری کامل و با اجازه پزشک قادر به نوشیدن و خوردن غذا می باشد.
- در صورتی که در حین انجام ای آر سی پی سنگ صفراوی از مجاری خارج شده باشد یا جهت گشاد کردن مجاری، استنت در محل مورد نظر جایگذاری شده باشد، احتمالاً بیمار باید شب را در بیمارستان بگذراند.
- نتیجه ای آر سی پی معمولاً در همان روزی که این پروسیجر انجام می شود، به بیمار اعلام می شود. اما در صورتی که حین ای آر سی پی نمونه برداری انجام شده باشد، نتیجه نمونه برداری معمولاً چندین روز بعد از انجام پروسیجر اعلام می شود که در این صورت بیمار باید هماهنگی های لازم را جهت برگرداندن نتایج نمونه برداری به پزشک خود، انجام دهد.
- ممکن است روز بعد از انجام ای آر سی پی بیمار احساس نفخ داشته باشد و برخی تغییرات در عادات اجابت مزاج خود تجربه کند که مسأله خاصی نبوده و برطرف خواهد شد.
بیمار در صورت مشاهده هر کدام از علایم ذیل بعد از انجام ای آر سی پی باید سریعاً با پزشک خود تماس بگیرد:
- مدفوع خونی یا قیری رنگ
- حالت تهوع و استفراغی که برطرف نشود
- تب و لرز
- تنگی نفس
- سرگیجه و غش
در طول ای آر سی پی
پزشک از طریق آندوسکوپ قادر به انجام این پروسیجر می باشد. آندوسکوپ لوله ای انعطاف پذیر و باریک دارای دوربین و نور در سر آن می باشد. در واقع نور به کمک فیبرهای نوری به انتهای آندوسکوپ منتقل می شود و دوربین نیز با فرستادن تصاویری از مجرای گوارشی به یک صفحه نمایش، امکان هدایت آندوسکوپ را برای پزشک فراهم می کند. آندوسکوپ از طریق دهان وارد مری، معده و سپس ابتدای روده کوچک (دئودنوم) می شود. سپس در این قسمت منفذ کوچکی که محل ورود مجرای مشترک صفراوی و مجرای پانکراس (آمپولا واتر) به روده کوچک می باشد، یافت شده و برش کوچکی با الکتروکوتر (برق) ایجاد می شود یک لوله پلاستیکی بسیار ظریف (کانولا) از درون آندوسکوپ وارد این منفذ می شود و نوعی ماده حاجب به مجرای صفراوی یا پانکراس تزریق می شود. قابل ذکر است که ماده حاجب صرفا جهت افزایش وضوح تصاویر تهیه شده از مجراهای صفراوی و پانکراس به درون این مجراها تزریق می شود. در نهایت از طریق اشعه ایکس تصاویری از این مجراها تهیه شده و وجود هر گونه مورد غیر عادی در ساختار مجراهای پانکراس و صفرا قابل شناسایی خواهد بود.
نکات قابل توجه حین انجام ای آر سی پی
- قبل از شروع این پروسیجر گلوی بیمار با استفاده از اسپری بی حس کننده، بی حس می شود و برای حفظ آرامش به وی آرام بخش تزریق می شود. بیمار در یک وضعیت راحت روی تخت مخصوص عکس برداری با استفاده از اشعه ایکس می خوابد.
- یک محافظ دهان برای حافظت دندان ها از لوله آندوسکوپی درون دهان بیمار جایگذاری می شود. به سر لوله آندوسکوپ جهت تسهیل ورود لوله، کمی ژل نرم کننده زده می شود. سپس لوله آندوسکوپ به آرامی از طریق دهان وارد نای، معده و ابتدای روده باریک می شود.
- لوله آندوسکوپ تداخلی با تنفس بیمار ایجاد نمی کند.
- برخی از بیماران نیز ممکن است هنگام ورود لوله آندوسکوپ درون مری، دچار حالت تهوع شوند.
- هنگامی که ماده حاجب به وسیله آندوسکوپ به درون مجرای صفراوی یا پانکراس تزریق می شود ممکن است بیمار احساس ناخوشایندی داشته باشد.
- ای آر سی پی معمولاً حدود یک ساعت طول می کشد اما در صورتی که در حین انجام این پروسیجر برخی مداخلات پزشکی مانند خارج کردن سنگ صفراوی، گذاشتن استنت برای گشاد کردن مجرا، نمونه برداری و پروسیجرهایی از این دست انجام شوند، ممکن است بیشتر از یک ساعت طول بکشد.
- ممکن است در طول و بعد از ای آر سی پی بیمار احساس نفخ داشته باشد. علت بروز نفخ، فرستادن هوا از طریق آندوسکوپ به ابتدای روده باریک جهت اتساع این ناحیه و تسهیل فرایند ای آر سی پی می باشد.
- در اکثر مواقع، بیمار تحت تأثیر داروی آرام بخش، نیمه هشیار خواهد بود و پس از اتمام فرایند، به سختی جزئیات مراحل انجام ای آر سی پی را به یاد خواهد آورد.
نتیجه ای آر سی پی
در صورتی که ای آر سی پی توسط متخصصان با تجربه در این زمنیه انجام شود، احتمال بروز عوارض به حداقل می رسد. هر چند عوارض خطرناک به ندرت رخ می دهند اما گاهی از بروز برخی از عوارض نمی توان پیشگیری کرد.
پانکراتیت یا التهاب پانکراس به علت التهاب مجرای پانکراس به دلیل تزریق شدن ماده حاجب درون مجرای پانکراس یا به دلیل ورود کانولا (لوله ظریفی که از آندوسکوپ خارج شده و از مجرای مشترک صفراوی و پانکراس در ابتدای روده کوچک وارد مجاری می شود و ماده حاجب را درون مجاری تزریق می کند) از شایع ترین عوارض ای آر سی پی می باشد.
ممکن است برخی از بیماران به ماده آرام بخش که قبل از ای آر سی پی تزریق می شود، حساسیت نشان دهند.
در صورتی که در طول ای آر سی پی سنگ های صفراوی از مجرا خارج شده باشند یا استنت درون مجاری جایگذاری شده باشد، ممکن برخی عوارض مانند خونریزی یا سوراخ شدن مجاری یا ابتدای روده کوچک رخ دهد که در چنین شرایطی در صورتی که خونریزی شدید باشد بیمار به به تزریق خون احتیاج خواهد داشت. هر چند چنین شرایطی بسیار به ندرت پیش می آید.
برای پیشگیری از برخی عوارض خطرناک، در صورت مشاهده هر گونه علایم ناراحت کننده بعد از ای آر سی پی بهتر است با پزشک تماس حاصل شود تا اقدامات لازم در صورت نیاز به سرعت انجام شود.
بسته به نتایج حاصل بعد از انجام ای آر سی پی ممکن است برخی از پروسیجرهای تشخیصی ذیل برای ادامه درمان یا تشخیص دقیق تر تجویز شوند:
- ام آر سی پی
- لاپاراسکوپی
- سی تی اسکن
- ام آر آی
- سونوگرافی شکم
