تعریف بیماری سندرم روده تحریک پذیر
سندرم روده تحریک پذیر یا اصطلاحاً کولیت عصبی، یک اختلال رایج می باشد که روده بزرگ (کولون) را درگیر می کند و منجر به درد شکم، تغییر حرکات روده، نفخ، تولید گاز شکمی، اسهال و یبوست می شود. سندرم روده تحریک پذیر نوعی بیماری مزمن محسوب می شود که معمولاً زندگی بیمار را تا آخر عمر تحت تأثیر قرار می دهد. طی این دوره گاهی علایم و نشانه های بیماری تشدید می شوند و گاهی نیز کاملاً از بین می روند.
هر چند علایم بیماری سندرم روده تحریک پذیر آزار دهنده هستند، اما بر خلاف بیماری های التهابی روده مانند کولیت اولسر و کرون، منجر به بروز تغییرات در بافت روده نشده و احتمال ابتلا به سرطان روده را نیز افزایش نمی دهند.
تنها تعداد معدودی از افراد مبتلا به سندروم روده تحریک پذیر تشدید علایم را به صورت متناوب تجربه می کنند. برخی از افراد مبتلا به این بیماری، با تغییر رژیم غذایی، سبک زندگی و مدیریت اضطراب قادر به کنترل و مدیریت بیماری خود می باشند. دسته دیگری از افراد مبتلا برای کنترل بیماری خود نیازمند مصرف دارو و مشاوره توسط روانپزشک می باشند.
علایم شایع بیماری سندرم روده تحریک پذیر
علایم و نشانه های سندرم روده تحریک پذیر از فردی تا فرد دیگر متفاوت است و اغلب علایم آن با دیگر بیماری ها نیز شباهت دارد.
شایع ترین علایم این بیماری شامل موارد زیر می باشند:
- انقباض و درد شکمی
- نفخ
- اسهال یا یبوست- گاهی دوره های متناوب یبوست و اسهال
- وجود خلط در مدفوع
- درد معده ، اغلب بلافاصله بعد از خوردن غذا
- احساس تورم در شکم
- سیری زودرس
- تهوع
علل ایجاد و عوامل خطر بیماری سندرم روده تحریک پذیر
علت دقیق ایجاد سندرم روده تحریک پذیر هنوز مشخص نشده است. اما عوامل بسیار زیادی در بروز آن تأثیرگذارند. برخی از عوامل ذکر شده در ذیل احتمال بروز این بیماری را افزایش می دهند:
- سن جوان: افرادی که کم تر از 45 سال سن دارند بیشتر احتمال دارد که دچار سندروم روده تحریک پذیر شوند.
- جنس: زنان دو برابر بیش تر از مردان در معرض ابتلا به سندرم روده تحریک پذیر می باشند.
- سابقه خانوادگی: افرادی که دارای سابقه خانوادگی سندرم روده تحریک پذیر هستند، بیشتر در معرض ابتلا به سندرم روده تحریک پذیر می باشند.
- مشکلات روحی و روانی: اضطراب، افسردگی، اختلالات شخصیتی و عواملی از این دست منجر به افزایش احتمال ابتلا به سندرم روده تحریک پذیر می شوند.
دیواره های روده توسط لایه ای از ماییچه ها پوشیده شده است. بر اثر انقباضات موجی شکل و انبساط منظم این ماییچه ها، غذا در طول روده، به سمت مقعد حرکت می کند. در سندرم روده تحریک پذیر، روند انقباض این ماییچه ها دچار اختلال می شود، عضلات پوشاننده دیواره داخلی روده گاهی شدیدتر و طولانی تر از حد معمول منقبض می شوند و منجر به تولید گاز، نفخ و اسهال می شوند. یا برعکس گاهی این انقباض ها ضعیف تر از حد معمول می باشد که منجر به حرکت بسیار کند مواد غذایی در مجرای گوارشی و تولید مدفوع سفت و خشک می شود.
ایجاد اختلالات غیر طبیعی در سیستم عصبی دستگاه گوارش نیز می تواند منجر به تشدید احساس ناراحتی حین انبساط شکم در اثر تولید گاز یا مدفوع شود. در صورت عدم وجود هماهنگی میان پیام های عصبی رد و بدل شده بین مغز و روده، بدن بیمار نسبت به تغییرات عادی که حین فرایند گوارش و هضم غذا رخ می دهد بیش از حد معمول عکس العمل نشان می دهد. این عکس العمل شدید منجر به بروز درد، اسهال و یبوست می شود.
عوامل تشدید کننده بیماری:
به دلایلی که هنوز مشخص نیست، بیمار به برخی محرک های خاص شدیدتر عکس العمل نشان می دهد. این محرک ها می توانند شامل موارد ذکر شده در ذیل باشند.
- غذا:
با خوردن برخی غذاها علایم سندرم روده تحریک پذیر در برخی از افراد تشدید می شود، به عنوان مثال شکلات، برخی ادویه جات، چربی، میوه، حبوبات، کلم، گل کلم، بروکلی شیر و … .
- استرس و اضطراب:
علایم سندرم روده تحریک پذیر در طول وقایع استرس زا مانند هفته اول در یک محیط کاری جدید تشدید می شوند. با این که استرس علایم بیماری شما را تشدید می کند ولی علت ایجاد کننده آن ها نیست.
- هورمون:
از آن جایی که شانس ابتلاء به سندرم روده تحریک پذیر در زنان دو برابر مردان است محققان بر این باور هستند که تغییرات هورمونی در این شرایط نقش دارند. بسیاری از زنان در نزدیکی دوران قاعدگی خود تشدید علایم سندرم روده تحریک پذیر را تجربه می کنند.
- بیماری های دیگر:
گاهی اوقات بیماری های دیگری مانند ابتلا به اسهال حاد عفونی نیز می تواند منجر به تشدید علایم سندرم روده تحریک پذیر شود.
عوارض سندرم روده تحریک پذیر
- بواسیر: یبوست و اسهال که هر دو از علایم بیماری سندرم روده تحریک پذیر می باشند، منجر به تشدید بواسیر می شوند.
- سوء تغذیه: در صورتی که بیمار به علت سندرم روده تحریک پذیر مجبور به حذف دسته ای از مواد غذایی از رژیم غذایی خود باشد، ممکن است در نهایت دچار سوء تغذیه شود.
تشخیص سندرم روده تحریک پذیر
هیچ آزمایشی برای اثبات تشخیص این بیماری وجود ندارد، اما پزشک می تواند با بررسی شرح حال بیمار، سابقه خانوادگی بیماری و ارزیابی و رد سایر علل مشابه این بیماری، تشخیص نهایی خود را مطرح کند. از آنجایی که بیماری های متعددی دارای علایم مشابه سندرم روده تحریک پذیر می باشند، تشخیص قطعی این بیماری از اهمیت بسیاری برخوردار است.
معمولاً هیچ نشانه فیزیکی مشخص و ثابتی برای شناسایی قطعی سندرم روده تحریک پذیر وجود ندارد. برای تسهیل روند تشخیص این بیماری یک اصل پذیرفته شده وجود دارد که به شرح ذیل می باشد:
درد شکمی تکرار شونده، حداقل یک روز در هفته (بطور متوسط) در سه ماه گذشته و شروع علایم حداقل 6 ماه قبل از تشخیص:
درد شکمی با حداقل 2 علامت از 3 علائم زیر همراه است:
- درد با دفع مدفوع ارتباط دارد
- تغییر در تناوب دفع مدفوع
- تغییر در شکل مدفوع
پزشک شرایط بیمار را با دو اصل ذکر شده تطبیق می دهد، وی همچنین دیگر علایم و نشانه های بیماری را که ممکن است ناشی از بیماری هایی غیر از سندرم روده تحریک پذیر باشند، بررسی خواهد کرد.
در صورت تجربه برخی از علایم ذکر شده در ذیل پزشک چندین آزمون تشخیصی تجویز خواهد کرد. این علایم ممکن است نشانه هایی از شرایط جدی تر باشد که سریعاً نیاز به اقدامات درمانی خواهد داشت.
- سن مساوی یا بالای 50
- تب
- حالت تهوع و استفراغ های مداوم
- سن مساوی و بالای 50 سال
- تغییر جدید در عادت مدفوع
- علایم خونریزی گوارشی (مدفوع قیری یا استفراغ خونی)
- درد شبانه یا دفع مدفوع شبانه
- کاهش وزن غیر قابل انتظار
- سابقه فامیلی سرطان روده بزرگ یا بیماری التهابی روده
- لمس توده شکمی یا بزرگی غدد لنفاوی
- کم خونی فقر آهن
- آزمایش مثبت خون مخفی مدفوع
در صورتی که طبق تشخیص پزشک، سندرم روده تحریک پذیر به صورت قطعی شناسایی شود ولی بیمار هیچ یک از علایم بالا را نداشته باشد، یک دوره درمانی بدون آزمون تشخیصی برای بیمار تجویز خواهد شد. اما چنانچه طی این دوره درمانی بهبودی حاصل نشد، احتمالاً باید برخی آزمون های تشخیصی جهت تشخیص دقیق تر بیماری تجویز خواهد شد.
دیگر آزمون های تشخیصی
تست های آزمایشگاهی:
- آزمایش خون: در صورتی که پزشک مشکوک به بیماری سلیاک باشد، برای تشخیص دقیق تر این آزمایش را تجویز خواهد کرد.
- آزمایش مدفوع: جهت بررسی وجود میکروب و انگل در روده تجویز می شود.
- تست تنفسی: در صورتی که پزشک احتمال دهد میکروب های موجود در روده بزرگ (کولون) به روده کوچک راه یافته و در آن رشد کرده اند، برای تشخیص نهایی این آزمایش را تجویز خواهد کرد.
- تست عدم تحمل لاکتوز: لاکتوز آنزیمی است که قند موجود در مواد لبنی را تجزیه می کند. در صورتی که بیمار فاقد این آنزیم باشد علایمی شبیه سندرم روده تحریک پذیر را تجربه خواهد کرد. در صورتی که پزشک به این مورد شک داشته باشد تست عدم تحمل لاکتوز را تجویز خواهد کرد.
عکس برداری های تشخیصی:
- کولونوسکوپی: پزشک در طول کلونوسکوپی با استفاده از یک لوله انعطاف پذیر و باریک که به سر آن دوربینی ظریف وصل است درون روده بزرگ (کولون) و راست روده (رکتوم) را مشاهده می کند. این لوله به آرامی در مقعد قرار داده شده و به سمت روده بزرگ یا کولون هدایت می شود.
- سیگموئیدسکوپی: سیگموئیدسکوپی نیز دقیقاً شبیه کلونوسکپی می باشد با این تفاوت که پزشک تنها قادر به مشاهده و بررسی بافت داخلی انتهای روده بزرگ (سیگموئید) خواهد بود.
- رادیوگرافی: در این روش با کمک اشعه ایکس تصاویری از روده بزرگ (کولون) تهیه می شود.
- سی تی اسکن: با استفاده از این روش تصاویری از اندام های داخلی شکم و لگن تهیه می شوند تا دلایل اصلی بروز علایم بیمار شناسایی شود. به خصوص هنگامی که بیمار شکم درد داشته باشد.
- عکس برداری تشخیصی با تنقیه باریم: در این آزمایش بعد از ورود مایعی حاوی باریم درون روده بزرگ (کولون) و مقعد، تصاویری توسط اشعه ایکس گرفته می شود. باریم ماده ای بی اثر می باشد و صرفاً جهت افزایش وضوح ناهنجاری های روده بزرگ (کلون) در تصویر کاربرد دارد.
تغییر سبک زندگی
در اکثر مواقع بیماران با ایجاد تغییرات ساده در رژیم غذایی و سبک زندگی به راحتی قادر به کنترل علایم سندرم روده تحریک پذیر خواهند بود. هر چند ممکن است بدن بیمار بلافاصله به این تغییرات جواب ندهد اما هدف، مشاهده تأثیر این تغییرات در بلند مدت می باشد و نه کوتاه مدت. توصیه می شود در خصوص متعادل کردن رژیم غذایی با پزشک متخصص و متخصص تغذیه در کلینیک پور سینا حکیم مشورت کنید.
مصرف مواد غذایی حاوی فیبر را تحت کنترل داشته باشید: در صورتی که بیمار مبتلا به سندرم روده تحریک پذیر باشد، مصرف فیبر هم می تواند برای وی مفید و هم مضر باشد. به عنوان مثال مصرف فیبر موجب کاهش یبوست شده ولی همزمان موجب تشدید انقباضات شکمی و تولید گاز یا بروز نفخ می شود. بهترین روش این است که میزان مواد حاوی فیبر موجود در رژیم غذایی بیمار به آرامی و در طول چند هفته افزایش یابد. از جمله مواد غذایی حاوی فیبر شامل غلات کامل، سبزیجات، میوه ها و حبوبات می باشند. در صورتی که علایم بیمار بهبود نیافت و با گذشت زمان بد تر نیز شد، مشورت با مشاور تغذیه می توانند موثر باشد.
برخی از مردم با مصرف مکمل های فیبر علایم ذکر شده ناشی از مصرف فیبر را با شدت کم تری تجربه می کنند. توجه داشته باشید در صورتی که بیمار از مکمل های فیبر استفاده کند، باید آب بسیار زیادی بنوشد.
از مصرف مواد غذایی که منجر به تشدید علایم می شوند خودداری کنید: اگر برخی غذاهای خاص منجر به تشدید علایم و نشانه های بیماری شوند، از مصرف آن ها باید خودداری شود. موادی مانند شکلات، نوشابه های حاوی کافئین مانند قهوه و سودا، داروهایی که حاوی کافئین می باشند، محصولات لبنی و ….
اگر مشکل بیمار نفخ و باد شکم می باشد غذاهایی مانند لوبیاها، کلم، گل کلم و بروکلی، می توانند منجر به تشدید علایم شوند. از طرف دیگر غذاهای پر چرب، جویدن آدامس و نوشیدن نوشابه از طریق نی نیز در نهایت می تواند منجر به افزایش گاز شکم شود.
همواره در زمان های مشخصی غذا بخورید: هیچ یک از وعده های غذایی نباید حذف شود و بهتر است هر روز در ساعات معینی غذا خورده شود. در صورتی که بیمار دچار اسهال باشد، ممکن است خوردن وعده های غذایی با حجم کم اما تعداد بیشتر برای وی مناسب تر باشد. اما در صورتی که دچار یبوست باشد ممکن است مصرف وعده های غذایی با حجم بالایی از مواد حاوی فیبر برای وی گزینه مناسبی محسوب شود.
در خصوص مصرف محصولات لبنی دقت کنید: در صورتی که بیمار دچار عدم تحمل لاکتوز باشد، بهتر است جایگزینی برای ماست و شیر بیابد. مصرف مقادیر کم محصولات شیر یا ترکیب این محصولات با دیگر مواد ممکن است موثر باشد. گاهی بیمار مجبور به قطع مصرف کلیه محصولات لبنی می شود. در چنین شرایطی وی باید اطمینان حاصل کند که کلسیم و ویتامین ب را از دیگر منابع غذایی دریافت کند.
میزان مصرف آب و مایعات را افزایش دهید: مصرف روزانه آب و مایعات به شدت توصیه می شود. توجه داشته باشید که مصرف مایعات حاوی کافئین و نوشابه های گازدار ممکن است منجر به تشدید علایم بیماری شوند.
به صورت منظم ورزش کنید: ورزش منجر به کاهش اضطراب و افسردگی و بهبود عملکرد روده و ارتقا روحیه بیمار می شود. اگر بیمار برای مدت زمانی طولانی ورزش نمی کرده است، بهتر است به تدریج به عنوان مثال از روزی پنج دقیقه شروع به ورزش کند و این مدت زمان را به تدریج افزایش دهد. در حالت ایده آل ٣-۵ روز در هفته، هر روز ٢٠ تا ۶٠ دقیقه ورزش بسیار مناسب می باشد. در صورتی که بیمار دارای دیگر مشکلات سلامتی باشد، بهتر است در مورد شیوه انجام ورزش با پزشک خود مشورت کند.
داروهای ضد اسهال را با دقت مصرف کنید: در صورتی که بیمار از داروهای ضد اسهال بدون نسخه استفاده می کند، بهتر است کم ترین دز این داروها را استفاده کند. در صورت عدم استفاده صحیح از این داروها، در دراز مدت مشکلاتی برای وی ایجاد خواهد شد. توصیه می شود بیمار قبل از استفاده از این داروها، حتما با پزشک خود مشورت کند.
درمان سندرم روده تحریک پذیر
از آنجایی که علت دقیق بروز سندرم روده تحریک پذیر مشخص نیست، درمان قطعی نیز برای آن وجود ندارد. هدف از درمان این بیماری در حقیقت کنترل علایم و کاهش عوارض آن می باشد تا زندگی افراد مبتلا به این بیماری را تا حد ممکن تسهیل کرده و به روند عادی بازگرداند.
در صورتی که علایم بیماری خفیف بوده و شدید نباشد، با یادگیری و کاربرد انواع شیوه های مدیریت استرس، ایجاد تغییرات اساسی در رژیم غذایی و سبک زندگی، بیمار به راحتی قادر به کنترل علایم خفیف سندرم روده تحریک پذیر خواهد بود. در چنین شرایطی بهتر است که بیمار از مصرف مواد غذایی که منجر به تشدید علایم بیماری می شوند خودداری کند، به اندازه کافی ورزش کند، میزان زیادی آب و مایعات مصرف کند و به اندازه کافی نیز بخوابد.
اما در صورتی که علایم بیماری شدید باشند بیمار علاوه بر تغییر سبک زندگی باید داروهای تجویز شده توسط پزشک را نیز مصرف کند. توجه داشته باشید که این داروها تسکین دهنده علایم بوده و منجر به درمان قطعی بیماری نمی شوند. داروهای مورد نیاز برای کنترل علایم توسط متخصص بیماری های گوارشی کلینیک پور سینا حکیم تجویز خواهد شد.
در صورتی که افسردگی بیمار شدید باشد و خود به تنهایی قادر به کنترل آن نباشد، مشاوره با روانپزشک و روانشناس می تواند بسیار موثر واقع شود. در این خصوص می توانید از خدمات روانپزشک کلینیک پور سینا حکیم بهره مند شوید.
تغییراتی که باید در رژیم غذایی بیمار اعمال شود:
حذف غذاهای نفاخ: اگر دچار نفخ می شوید ممکن است پزشک توصیه کند که از مصرف نوشابه های گاز دار، سبزیجات به خصوص کلم، بروکلی، گل کلم و میوه های خام بپرهیزید.
حذف مواد غذایی حاوی گلوتن: تحقیقات اثبات کرده اند علایم اسهال در برخی از بیماران با حذف مواد غذایی حاوی گلوتن مانند گندم، جو و چاودار بهبود می یابد. البته شاید این مورد برای همه بیماران صدق نکند.
حذف برخی از انواع کربوهیدرات ها: برخی افراد با مصرف بعضی از انواع کربوهیدرات ها مانند فروکتوز، فروکتان، لاکتوز و … دچار تشدید علایم سندرم روده تحریک پذیر می شوند. این مواد در برخی از انواع غلات، سبزیجات، میوه ها و محصولات لبنی وجود دارد. هر چند همه انواع موادی که حاوی این نوع کربوهیدرات ها هستند منجر به تشدید علایم نمی شوند اما در صورتی که بیمار با مصرف این مواد دچار تشدید علایم شود، بهتر است آن ها را از رژیم غذایی خود حذف کند.
دارو درمانی:
- مکمل های فیبر: استفاده از مکمل های فیبر مانند پسیلیوم (متاموسیل) یا متیل سلولوز (سیتروسل)، همراه با مایعات باعث کنترل یبوست می شود. فیبرهایی که از طریق مواد غذایی جذب بدن می شوند، بیشتر از مکمل های فیبر باعث بروز نفخ می شوند. در صورتی که با مصرف فیبر علایم بهبود نیافت، ممکن است پزشک ملین اسمزی مانند هیدرواکسید منیزیم یا پلی اتیلن گلیکول تجویز کند.
- داروهای ضد اسهال: برخی از داروهای بدون نسخه مانند، لوپرامید (ایمودیوم)، می توانند منجر به کنترل اسهال شوند. دسته ای دیگری از داروها مانند کلستیرامین (پریوالیت)، کولستیپول (کولستید) یا کولِسولام (وِلکول) نیز برای کنترل اسهال موثر می باشند اما این داروها می توانند باعث بروز نفخ شوند.
- داروهای آنتی کولینرژیک و ضد اسپاسم و ضد گرفتگی: این داروها مانند هیوسیامین (لوسین)، و دی سیکلومین (بنتیل) می توانند منجر به تسکین دل درد ناشی از گرفتگی ماییچه های مجرای روده شوند. این داروها همچنین برای افرادی که دوره های مکرر اسهال دارند، استفاده می شود. بروز یبوست و مشکل در ادرار از عوارض مصرف این داروها محسوب می شود. افرادی که دارای گلوکوما (آب سیاه) می باشند باید با احتیاط از این دارو استفاده کنند.
- داروهای ضد افسردگی: در صورتی که درد و افسردگی از علایم بیماری باشند، پزشک داروهای ضد افسردگی یا مهار کننده های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) برای بیمار تجویز خواهد کرد. این داروها منجر به کاهش افسردگی و مهار فعالیت اعصاب کنترل کننده روده کوچک می شوند. در صورتی که بیمار افسردگی نداشته ولی دل درد و اسهال داشته باشد، پزشک داروهای ضد افسردگی با دز بسیار کم مانند ایمی پرامین (توفرانیل) یا نورتریپتیلین (پاملور) را تجویز خواهد کرد. یبوست و خواب آلودگی از عوارض این دارو می باشند. در صورتی که بیمار افسرده باشد، درد شکمی و یبوست نیز داشته باشد، پزشک فلوکستین (پروزاک، سارافم) یا پاروکستین (پاکسیل) را که جزو مهار کننده های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) می باشند، تجویز خواهد کرد.
- آنتی بیوتیک ها: علایمی از بیماری که ناشی از رشد بیش از حد باکتری در روده کوچک باشند، ممکن است با مصرف آنتی بیوتیک قابل کنترل باشند. همچنین با مصرف ریفاکسیمین (زیفازان) اسهال نیز قابل درمان خواهد بود. هر چند اثبات قطعی این مورد احتیاج به مطالعات بیشتری دارد.
- مشاوره: در صورتی که بیمار افسرده باشد یا در اثر اضطراب و استرس علایم بیماری تشدید شود، مشاوره با روانپزشک می توانند موثر باشد.
داروهایی که منحصراً برای سندرم روده تحریک پذیر کاربرد دارند:
داروهایی که اثر گذاری آن ها بر سندرم روده تحریک پذیر اثبات شده است به شرح زیر می باشند:
- آلوسترون (لوترونکس): آلوسترون موجب کاهش فعالیت روده و کاهش سرعت حرکت مواد زاید از روده بزرگ می شود. سازمان غذا و دارو برای مدت زمانی اجازه فروش این دارو را لغو کرد اما بعد دوباره مجوز استفاده از این دارو را صادر کرد. این دارو توسط هر پزشکی نمی تواند تجویز شود و بیشتر برای زنانی تجویز می شود که اسهال مشخصه اصلی بیماری آن ها باشد و علایم بیماری با انواع دیگر داروها نیز قابل کنترل نباشد. این دارو برای مردان تجویز نمی شود. از آنجایی که ممکن است با مصرف این دارو عوارض بسیار نادر اما مهمی رخ دهد، معمولاً تنها در شرایطی که هیچ کدام از داروها قادر به کنترل بیماری نباشند، تجویز می شود.
- لوبی پروستون (آمیتیزا): لوبی پروستون با افزایش ترشح مایعات روده کوچک منجر به تسهیل حرکت مدفوع در مجرای روده می شود. این دارو برای زنان 18 سال و بالاتر که یبوست مشخصه اصلی سندرم روده تحریک پذیر در آن ها می باشد موثر است. اما اثر گذاری این دارو برای مردان و بی خطر بودن آن در اثر استفاده طولانی مدت هنوز اثبات نشده است. اسهال، حالت تهوع و درد شکمی از عوارض شایع این بیماری محسوب می شوند. این دارو در اکثر مواقع فقط برای زنانی تجویز می شود که یبوست مشخصه اصلی سندرم روده تحریک پذیر در آن ها بوده و داروهای دیگر برای کنترل علایم آن موثر نبوده اند.
نکته: خوانندگان گرامی توجه داشته باشید که مطالب ارائه شده در این مقاله صرفاً جهت آگاهی شما می باشد و نه خود درمانی. قبل از هر گونه اقدام درمانی حتماً باید با پزشک متخصص خود در کلینیک پور سینا حکیم مشورت کنید.
