آندوسکوپی نوعی فرایند تشخیصی می باشد که برای بررسی دقیق مجرای گوارشی به کار برده می شود. این فرایند از طریق آندوسکوپ انجام می شود.
آندوسکوپ لوله ای انعطاف پذیر و باریک دارای دوربین و نور در سر آن می باشد. در واقع نور از منبع نور به کمک فیبرهای نوری به انتهای آندوسکوپ منتقل می شود و برخلاف تصور برخی بیماران لامپ داغی در سر آندوسکوپ وجود ندارد و خطر سوزاندن نیز وجود ندارد. از طریق دوربین، تصاویر رنگی از ساختار درونی مجرای گوارشی به یک صفحه نمایش در اتاق آندوسکوپی فرستاده می شود که از طریق آن پزشک قادر به مشاهده و بررسی مجرای گوارشی می باشد.
پزشک از طریق مجرای لوله آندوسکوپ قادر به فرستادن وسایل بسیار ظریف جراحی درون مجرای گوارشی می باشد. فرآیند نمونه برداری از بافت مجرای گوارشی و انجام برخی اعمال جراحی از این طریق امکان پذیر می باشد.
انواع آندوسکوپی
آندوسکوپی دو نوع اصلی دارد. آندوسکوپی مجرای گوارشی فوقانی و مجرای گوارشی تحتانی.
• آندوسکوپی مجرای گوارش فوقانی:
در طول آندوسکوپی مجرای گوارش فوقانی، یک آندوسکوپ از طریق دهان به گلو و سپس مری فرستاده می شود و به پزشک امکان مشاهده ساختار درونی مری، معده و ابتدای روده باریک را می دهد.
• آندوسکوپی مجرای گوارش تحتانی:
در آندوسکوپی مجرای گوارش تحتانی، آندوسکوپ از طریق راست روده (رکتوم) به روده بزرگ (کولون) فرستاده می شود. به این فرایند تشخیصی سیگموئیدوسکوپی یا کولونوسکوپی گفته می شود. در سیگموئیدوسکوپی ساختار راست روده و ابتدای روده بزرگ (کولون) بررسی می شود اما در کولونوسکوپی کل طول روده بزرگ (کولون) بررسی می شود.
دیگر انواع آندوسکوپی:
• کلانژیو پانکراتو گرافی رتروگرید آندوسکوپیک (ERSP):
نوع خاصی از آندوسکوپی وجود دارد با عنوان کلانژیو پانکراتو گرافی رتروگرید آندوسکوپیک (ای آر سی پی) که از آندوسکوپ برای بررسی پانکراس، کیسه صفرا و ساختارهای مرتبط با آن استفاده می شود.
• سونوگرافی آندوسکوپیک:
در سونوگرافی آندوسکوپیک از دو روش ترکیبی آندوسکوپی مجرای گوارش فوقانی و سونوگرافی برای بررسی بخش های مختلف مجرای گوارشی استفاده می شود.
از آندوسکوپی مجرای گوارش فوقانی گاهی برای درمان برخی از اختلالات مجرای گوارش فوقانی از جمله ازوفاگوس، معده و ابتدای روده کوچک (دئودنوم) استفاده می شود.
ممکن است به علت یک یا بیش از یکی از موارد زیر آندوسکوپی برای بیماران تجویز شود.
• شناسایی علل بروز برخی از علایم: از طریق آندوسکوپی علل بروز برخی از علایم و نشانه های گوارشی مانند حالت تهوع، استفراغ، دردهای معده و شکم، اختلال بلع و خونریزی های گوارشی مشخص می شود.
• نمونه برداری و تشخیص: پزشک برای تشخیص بافت های سرطانی یا علل خونریزی، کم خونی و التهاب قادر به نمونه برداری از ضایعات غیر عادی و بافت بخش های مختلف مجرای گوارشی، از طریق آندوسکوپی می باشد.
• درمان اختلالات: پزشک از طریق مجرای آندوسکوپ قادر به عبور دادن وسایل بسیار ضریف جراحی برای انجام برخی عملیات تشخیصی و درمانی از جمله، متوقف کردن خونریزی، گشاد کردن مجرای باریک مری (ازوفاگوس)، خارج کردن اجسام خارجی، برداشتن پولیپ ها و … می باشد. از طریق ای آر سی پی نیز که نوع دیگری از آندوسکوپی می باشد برداشتن یا شکستن سنگ های صفراوی که از کیسه صفرا خارج شده و در مجرای صفرا گیر کرده اند امکان پذیر می باشد.
گاهی پزشک برای تشخیص دقیق تر از ترکیب آندوسکوپی و سونوگرافی استفاده می کند. در چنین شرایطی یک کاوشگر سونوگرافی به سر آندوسکوپ متصل می شود و سپس اندوسکوب به درون مجرای گوارشی فرستاده می شود. تصاویر ایجاد شده از این طریق امکان بررسی دقیق تر دیواره مری و معده را برای پزشک فراهم می کند. از این روش همچنین برای بررسی برخی اندام های گوارشی که به راحتی قابل دسترسی نیستند مانند پانکراس استفاده می شود.
بسیاری از آندوسکوپ ها مجهز به نوعی نور خاص هستند که از طریق آن برخی از اختلالات مرتبط با پانکراس بهتر شناسایی می شوند.
اکثر اوقات آندوسکوپی هیچ گونه عوارضی برای بیمار به همراه ندارد. اما به ندرت ممکن است برخی از عوارض زیر را برای بیمار به همراه داشته باشد.
• خونریزی: احتمال خونریزی در اثر آندوسکوپی پس از نمونه برداری از بافت مجرای گوارشی یا درمان یک مشکل گوارشی افزایش پیدا می کند. گاهی در صورتی که خونریزی بسیار شدید باشد، تزریق خون صورت می گیرد.
• عفونت: احتمال بروز عفونت در اثر آندوسکوپی بسیار کم می باشد، اغلب عفونت ها نیز از طریق آنتی بیوتیک ها قابل درمان می باشند. در صورتی که به هر دلیلی احتمال بروز عفونت در شما بیشتر باشد، پزشک قبل از آندوسکوپی برای شما آنتی بیوتیک تجویز خواهد کرد.
• پارگی دیواره مجرای گوارشی: در صورت بروز پارگی در مری یا بخش های دیگر مجرای گوارشی، جهت ترمیم پارگی، بیمار باید جراحی شود. البته به ندرت این اتفاق رخ می دهد (یک نفر از هر 2500 تا1100 نفر). احتمال بروز این عارضه در اثر گشاد کردن مری افزایش می یابد.
با پیروی دقیق از دستورات پزشک مانند قطع مصرف برخی از داروهای خاصی یا رعایت دقیق رژیم غذایی تجویز شده قبل از آندوسکوپی احتمال بروز پارگی مجرای گوارشی کاهش می یابد.
قبل از آندوسکوپی پزشک دستورات غذایی و دارویی خاصی را به بیمار خواهد داد که بیمار ملزم به رعایت آن ها خواهد بود. این دستورات شامل موارد زیر می باشند:
– رعایت رژیم غذایی خاص قبل از انجام آندوسکوپی: بسته به نظر پزشک از چهار تا هشت ساعت قبل از انجام آندوسکوپی بیمار نباید چیزی بنوشد و بخورد. در طول آندوسکوپی معده باید خالی باشد. با توجه به شرایط بیمار و تشخیص پزشک رژیم غذایی خاص برای وی تجویز می شود که بیمار موظف به رعایت آن می باشد.
– متوقف کردن مصرف برخی داروهای خاص: احتمالاً پزشک از بیمار درخواست خواهد کرد که مصرف انواع داروهای رقیق کننده خون را چندین روز قبل از آندوسکوپی متوقف کند. انواع داروهای رقیق کننده خون احتمال بروز خونریزی حین آندوسکوپی را افزایش می دهند. در صورتی که بیمار دچار برخی بیماری های مزمن مانند دیابت، بیماری های قلبی، فشار خون بالا و … باشد، بسته به نوع داروهای مصرفی پزشک دستورات خاصی در خصوص شیوه مصرف این داروها به بیمار خواهد داد.
بیمار موظف است که قبل از آندوسکوپی، پزشک خود را از کلیه داروهای مصرفی و مکمل ها مطلع کند.
روز آندوسکوپی، از طریق تزریق درون وریدی به بیمار آرام بخش تزریق خواهد شد و بیمار به خواب سبکی فرو خواهد رفت. معمولاً در طول یک ساعت بعد از آندوسکوپی بیمار هوشیاری نسبی خود را به دست خواهد آورد اما اثرات ماده بی هوشی تا حدود 6 ساعت بعد از انجام پروسیجر همچنان باقی خواهد ماند.
در طول آندوسکوپی مجرای گوارش فوقانی، پزشک از بیمار درخواست خواهد کرد که به پشت یا به پهلو روی تخت مخصوص آندوسکوپی بخوابد. سپس:
قبل از ورود آندوسکوپ به مجرای گوارش فوقانی:
• نشانگرهای علایم حیاتی به بدن بیمار وصل خواهند شد: علایم حیاتی بدن بیمار مانند تنفس، فشار خون و ضربان قلب با استفاده از این نشانگرها توسط پزشک کنترل خواهند شد.
• پزشک، گلوی بیمار را با استفاده از یک اسپری بی حس کننده، بی حس کند: این دارو گلوی بیمار را بی حس کرده و شرایط را برای فرو بردن آندوسکوپ (لوله ای انعطاف پذیر، بسیار باریک و طولانی به همراه دوربین و نور سر آن) از دهان به سمت معده و دیگر بخش های مجرای گوارشی آماده می کند. احتمالاً برای پیشگیری از آسیب رسیدن به دهان و دندان های بیمار در اثر ورود آندوسکوپ به دهان، به وی یک محافظ پلاستیکی داده خواهد شد که باید در دهان خود قرار دهد.
• ممکن است برای برخی بیماران، داروی آرام بخش تزریق شود: در اکثر بیماران، آندوسکوپی بدون داروی آرامبخش وریدی انجام می شود و تنها با اسپری لیدکایین ته حلق بیحس می شود. برای بیمارانی که به شدت مضطرب هستند آرامبخش تجویز می شود. پس از تزریق این داروها بیمار به خواب سبکی فرو خواهد رفت یا نیمه هوشیار خواهید بود.
• آندوسکوپ در دهان بیمار جایگذاری می شود: ممکن است پزشک از بیمار بخواهد که آندوسکوپ را قورت دهد تا از این طریق آندوسکوپ راحت تر و سریع تر در گلو به سمت پایین حرکت کند. حین این فرایند ممکن است بیمار کمی فشار در گلوی خود احساس کند اما به هیچ وجه درد احساس نخواهد کرد.
بعد از ورود آندوسکوپ داخل مجرای گوارشی، بیمار قادر به حرف زدن نخواهد بود اما در صورت نیاز می تواند از خود صدا در بیاورد. آندوسکوپ در فرایند تنفسی اختلالی ایجاد نخواهد کرد.
هنگامی که آندوسکوپ وارد مجرای گوارش فوقانی می شود:
• دوربین متصل به سر آندوسکوپ، تصاویر مجرای گوارشی را به یک صفحه نمایش در اتاق آندوسکوپی انتقال می دهد: از طریق این صفحه نمایش پزشک قادر به مشاهده تغییرات و ضایعات غیر عادی موجود در مجرای گوارشی خواهد بود. پزشک پس از مشاهده موارد غیر عادی، جهت بررسی دقیق تر تصاویری را از آن ها ثبت می کند.
• جهت تشخیص دقیق تر و دید بهتر، ممکن است از طریق مجرای آندوسکوپ هوا به مری (ازوفاگوس) فرستاده شود: فشار هوا منجر به اتساع مری شده و به پزشک این امکان را می دهد که آندوسکوپ را آزادانه در مجرای گوارشی حرکت دهد. همچنین با اتساع مری بررسی بخش های مختلف آن راحت تر می شود.
• پزشک وسایل بسیار ظریف جراحی را از درون مجرای آندوسکوپ وارد محل مورد نظر در مجرای گوارشی کرده و انواع فرایندهای جراحی، نمونه برداری یا برداشتن پولیپ را انجام می دهد: پزشک از طریق تصاویری که در صفحه نمایش نشان داده می شود، قادر به راهنمایی و جهت دهی به وسایل جراحی می باشد. پس از اتمام آندوسکوپی، آندوسکوپ به آرامی از مجرای گوارشی بیمار، بیرون کشیده می شود. بسته به وضعیت بیمار، کل طول مدت این پروسیجر 15 تا 30 دقیقه
بعد از آندوسکوپی بیمار به اتاقی منتقل می شود تا حدود یک ساعت یا بیشتر آنجا استراحت کرده و هوشیاری نسبی خود را بازیابد. در طول این مدت تیم درمانی وضعیت بیمار را تحت نظر خواهند داشت.
از آنجایی که ممکن است بیمار تحت تأثیر داروهای آرام بخش کمی خواب آلود بوده و یا کاملاً هوشیار نباشد، تا یک روز بعد از آندوسکوپی باید از رانندگی بپرهیزد و با یک همراه به منزل برگردد. تا 24 ساعت بعد از آندوسکوپی نیز برگشت به محل کار توصیه نمی شود.
هر چند بیمار پس از بازگشت به خانه احساس هوشیاری کامل خواهد کرد اما در اثر آرام بخشی که دریافت کرده است احتمالاً عکس العمل هایش با تأخیر همراه خواهد بود. و ممکن است بیمار پس از رسیدن به خانه برخی از علایم ذکر شده در زیر را تجربه کند:
• نفخ
• انقباض ماییچه ها
• گلودرد
این علایم اغلب اوقات با گذشت زمان بهبود می یابند اما در صورت بهبود نیافتن علایم یا در صورت بروز علایم زیر حتماً باید به پزشک مراجعه کنید:
• تب
• درد در ناحیه قفسه سینه
• تنگی نفس
• وجود خون در مدفوع یا مدفوع سیاه رنگ و قیری شکل
• مشکل در بلع
• درد شکمی حاد و مزمن
• استفراغ به خصوص هنگامی که استفراغ شما خونی یا شبیه دانه های قهوه به نظر برسد.
بلافاصله پس از اتمام آندوسکوپی، نتایج در اختیار بیمار قرار خواهد گرفت. در صورتی که از بافت مجرای گوارشی در طول آندوسکوپی نمونه برداری شده باشد، این نمونه برای آزمایشات بیشتر و تشخیص دقیق تر به آزمایشگاه فرستاده می شود. نتایج نمونه برداری (پاتولوژی) چند روز پس از تحویل نمونه آماده خواهد شد.
پس از دریافت نتایج، بیمار می تواند برای تشخیص نهایی و ادامه اقدامات درمانی به پزشک مراجعه نمایید.
سوال: قبل از آندوسکوپی چه کاری لازم است انجام داد؟
جواب: تنها لازم است بیمار از 10 ساعت قبل از آندوسکوپی مواد جامد و از 4 ساعت قبل از آن مایعات مصرف نکرده باشد. در بیماران دیابتی، قلبی، ریوی و بیماری زمینه ای دیگر لازم است بیمار پزشک متخصص مربوطه و همینطور متخصص گوارش انجام دهنده آندوسکوپی را در جریان و مشاوره قرار دهد. ممکن است لازم باشد قبل از آندوسکوپی تغییراتی در مصرف داروهای بیمار مثل قطع آسپیرین و وارفارین داده شود.
سوال: آندوسکوپی چگونه انجام می شود؟
جواب: بیمار پس از استفاده از پیشبند یکبار مصرف جهت جلوگیری از آلودگی لباسها و بدن با ترشحات دهان و یا محتویات معده، به پهلوی چپ روی تخت دراز میکشد. پرستار کمکی آندوسکوپی از اسپری لیدوکایین داخل دهان برای بی حسی حلق استفاده میکند. لوله آندوسکوپ به آرامی وارد دهان میشود و زمانیکه به ته حلق رسید از بیمار خواسته میشود عمل بلع انجام دهد تا آندوسکوپ به راحتی وارد مری شود. سپس آندوسکوپ به تدریج وارد معده و سپس ابتدای روده باریک یا همان دوازدهه میشود. در پایان لوله آندوسکوپ از دستگاه گوارش فوقانی و دهان خارج میگردد.
سوال: آیا امکان استفاده از وسیله آندوسکوپ یکبار مصرف وجود دارد؟
جواب: خیر. دستگاه آندوسکوپ فوق العاده گران است و امکان تعویض آن وجود ندارد اما مثل هر ابزار پزشکی بعد از هر بیمار، آندوسکوپ توسط ضد عفونی کننده های قوی (اصطلاحا سطح بالا) به روش استاندارد ضد عفونی میشود و امکان انتقال میکروب وجود ندارد. البته امکان استفاده از پنس نمونه برداری یکبار مصرف وجود دارد که بیمار میبایست قبل از آندوسکوپی با منشی بخش هماهنگی کند.
سوال: آیا لازم است بیمار کسی را همراه بیاورد؟
جواب: ترجیحا بله. در مواردی که قرار است بیمار داروی آرامبخش وریدی دریافت کند وجود همراه ضروری است.
سوال: آیا همراه بیمار میتواند در حین آندوسکوپی در کنار بیمار باشد؟
جواب: خیر. حضور همراه نیازی نیست و کمکی نمیکند و باعث شلوغی اتاق آندوسکوپی شده و چه بسا موجب استرس و ناراحتی وی شود. در هر صورت آندوسکوپی یک کار تخصصی است و تشخیص بیماری برای همراه بیمار دشوار است. پزشک و پرستار در حین انجام آندوسکوپی مراقب بیمار هستند و جای نگرانی نیست.
سوال: آیا آندوسکوپی دردناک است؟
جواب: خیر. آندوسکوپی درد ندارد اما در هر صورت یک عمل تهاجمی است و باعث استرس و چندین بار اق زدن بیمار میشود. میتوان بخصوص برای بیماران مضطرب و دچار استرس شدید از داروی آرامبخش وریدی استفاده کرد که در این شرائط آن احساس ناخوشایند اق زدن بسیار کمتر میشود.
سوال: مدت زمان آندوسکوپی چقدر است؟
جواب: بسته به شرایط بیمار، بیماری دستگاه گوارش، گرفتن نمونه (بیوپسی) یا اقدام درمانی معمولا بین 5 تا 30 دقیقه طول میکشد.
سوال: چه مدت بعد از آندوسکوپی میتوان غذا یا مایعات خورد؟
جواب: در صورت عدم استفاده از داروهای آرامبخش، پس از از بین رفتن بیحسی حلق (حدود بیست الی سی دقیقه) میتوان اقدام به خوردن و آشامیدن نمود.
سوال: آیا آندوسکوپی با بیهوشی انجام می شود؟
جواب: در شرایط کشور ما اغلب نیازی به به بیهوشی نیست و همان اسپری لیدوکایین برای بی حسی حلق کافیست. اما در هر صورت بخصوص برای بیماران مضطرب و دچار استرس شدید میتوان از داروی آرامبخش وریدی استفاده کرد که در واقع مثل بیهوشی اتاق عمل نیست و بیمار نسبتا هوشیار است.
سوال: نمونه برداری چیست و آیا ایجاد درد و خونریزی می کند؟
جواب: به کندن و جدا کردن قسمت کوچکی از بافت داخل بدن توسط وسیله مخصوصی بنام پنس بیوپسی نمونه برداری یا بیوپسی میگویند. نمونه برداری کاملا بدون درد و بدون خطر است و خونریزی جزیی داخلی میکند که اهمیتی ندارد و خودبخود بند می آید.
سوال: در صورت استفاده از داروهای آرامبخش چه اقداماتی لازم است بعد از آندوسکوپی انجام دهیم؟
جواب: در صورت استفاده از داروهای آرامبخش، بیمار میبایست تا زمان هوشیاری کافی با نظر پرستار و پزشک در محل ریکاوری باقی بماند و پس از آن تا هوشیاری کامل از خوردن، آشامیدن، رانندگی، پیاده روی و کارهای دیگر پرهیز کند و با کمک همراه خود به منزل رفته و استراحت کند. این زمان ممکن است تا 6 ساعت و در بعضی موارد حتی بیشتر طول بکشد.
سوال: عوارض آندوسکوپی چیست؟
جواب: عوارض آندوسکوپی نادر است و بیشتر در مواردی که یک اقدام درمانی مثل گشادکردن مجرا و غیره انجام میشود و یا در بیماران پرخطر مثل بیماران قلبی و ریوی، ممکن است اتفاق بیفتد که حتی آنهم در موارد کمی رخ میدهد. عوارض شامل عفونت، خونریزی و سوراخ شدن دستگاه گوارش فوقانی (حلق، مری، معده و دوازدهه)، عوارض داروهای آرامبخش مثل حساسیت، ورود ترشحات دهان و محتویات معده به داخل ریه و عفونت ریه، عوارض قلبی و تنفسی و در موارد بسیار نادر مرگ.
سوال: در چه شرایطی احتمال عارضه آندوسکوپی مطرح میشود و بیمار بایستی چه کاری انجام دهد؟
جواب: در صورت درد شدید در قفسه سینه و شکم، استفراغ خونی، مدفوع خونی شدید یا سیاه و شل، تب بالا، سرگیجه، افت فشار خون، تنگی نفس و خارش بدن و ضایعات پوستی جدید بیمار میباست سریعا به پزشک خود و در صورت دردسترس نبودن وی به نزدیکترین اورژانس مراجعه کند.
سوال: جواب آندوسکوپی کی آماده می شود؟
جواب: بلافاصله بعد از انجام آندوسکوپی جواب و گزارش بصورت پرینت کاغذی همراه با تصاویر داخلی توسط پزشک مربوطه تهیه و تحویل بیمار داده میشود و پزشک توضیحات لازم را به بیمار یا همراه وی میدهد. بدیهیست بیماری که داروی آرامبخش دریافت کرده وضعیت مناسبی برای درک و به خاطر سپردن توضیحات پزشک را ندارد و اغلب آنها را فراموش خواهد کرد لذا توصیه های لازم به همراه وی داده میشود و اگر خود بیمار بخواهد از نتیجه آندوسکوپی و روند درمانش اطلاع پیدا کند میبایست روز بعد مراجعه کند. در صورت اصرار بیمار به تهیه CD میبایست قبل از آندوسکوپی به کارکنان بخش آندوسکوپی اطلاع دهد.
